In mijn vorige column schreef ik hoe de Babylonische priester Sîn-leqi-unninni omstreeks 1100 v. Chr. een nieuwe standaardversie van het Gilgamesh Epos samenstelde. Deze standaardversie raakte in geheel Mesopotamië bekend en had een prominente plaats in de Bibliotheek van Ashurbanipal. Met de opkomst het Nieuw-Assyrische Rijk verspreidde het verhaal zich over het Nabije Oosten en het Middellandse Zeegebied. Verhalenvertellers uit allerlei culturen verwerkten thema’s en motieven uit het epos in hun eigen verhalen. Deze thema’s en motieven zijn onder meer terug te vinden in de Bijbel en de Griekse mythologie. In deze column bespreek ik de belangrijkste parallellen tussen het Gilgamesh Epos en andere verteltradities.
Wanneer is er sprake van ontleningen?
Voordat ik de parallellen bespreek, eerst een methodologische noot. Natuurlijk is het ontzettend interessant wanneer bekende verhalen uit de Bijbel of de Griekse mythologie parallellen blijken te hebben in het Gilgamesh Epos, maar hoe weten we nu dat hier daadwerkelijk sprake is van ontleningen? Kunnen overeenkomstige motieven niet op toeval berusten? Zijn sommige thema’s niet universeel? Dergelijke verklaringen zijn nooit helemaal uit te sluiten. Wel kan men de stelling onderbouwen dat toeval onwaarschijnlijk is. Dit is bijvoorbeeld het geval 1) wanneer twee culturen intensief contact met elkaar hebben, of 2) wanneer de parallellen zeer specifiek of consistent zijn.
Het Middellandse Zeegebied omstreeks 650 v. Chr.
Bron: http://historical.atlas.verbix.com/classical.html
Wat culturele interactie betreft kan worden geconstateerd dat het Nabije Oosten en het Middellandse Zeegebied vanaf 800 v. Chr. deel uitmaakten van één handelsnetwerk waarbinnen ideeën, gebruiken en kunststijlen zich eenvoudig verspreidden. De kern van dit handelsnetwerk lag in Mesopotamië. Aangezien Israël en Juda een tijdlang onder Assyrisch en Babylonisch gezag vielen, ondergingen zij veel Mesopotamische invloeden. Deze invloeden werden versterkt tijdens de Babylonische ballingschap, toen de Judeeërs daadwerkelijk in de kern van het handelsnetwerk verbleven. De Griekse stadstaten lagen meer in de periferie van dit handelsnetwerk, maar ook zij onderhielden intensieve handelscontacten met het Nabije Oosten.
Parallellen
Gilgamesh als epische held
Wellicht de belangrijkste bijdrage die het Gilgamesh Epos heeft geleverd aan de verteltradities van de Antieke Wereld, is manier waarop men de epische held vormgaf. Zo is Gilgamesh een halfgod (2/3 god, om precies te zijn), heeft hij een reusachtige gestalte en bovenmenselijke krachten, reist hij de wereld over en doodt hij monsters. Toch is hij ook heel menselijk. Zo is hij sterfelijk en is hij regelmatig slachtoffer van zijn eigen grillige temperament. Deze eigenschappen deelt Gilgamesh met helden als Herakles, Perseus en Achilles, maar ook met de Perzische held Rostam. Aangezien deze overeenkomsten vooral algemeenheden betreffen, is het lastig om toeval uit te sluiten. Vanwege de bewezen invloed van de Mesopotamische cultuur op de culturen van Griekenland en Iran is het echter goed mogelijk dat Gilgamesh gold als prototype voor deze epische helden.
De Zondeval.
Michelangelo (1475-1564).
Sixtijnse Kapel, Rome.
Enkidu en het verlies van de onschuld
In het begin van het verhaal is Enkidu een wildeman. Hij heeft geen vaste woonplaats, doet niet aan landbouw en bekommert zich niet om de wetten van mensen. In alle opzichten vertegenwoordigt hij het tegendeel van wat de inwoners van Mesopotamië als ‘goed’ beschouwden. Toch zal de moderne lezer Enkidu wellicht zien als een noble savage, die in edele eenvoud leeft en niet gecorrumpeerd is door de beschaving. Het beeld van de noble savage is regelrecht te herleiden tot het Bijbelboek Genesis, waar de wildeman Adam in harmonie met de dieren leeft. Het ontbreekt hem aan niets en hij kent geen schaamte. Zijn vrouw Eva verleidt hem echter tot het eten van de Vrucht der Kennis, waardoor hij zijn onschuld verliest. Net als Adam wordt Enkidu verleid door een vrouw, de tempelprostituee Shamkhat, waarna hij wordt verstoten door de dieren.
Humbaba en Medusa
Humbaba, het monster dat het Cederwoud bewaakt, wordt op verschillende manieren beschreven en afgebeeld. In het eerste millennium v. Chr. was het gebruikelijk Humbaba af te beelden met een afschrikwekkend gezicht en haren als slangen. De Grieken beeldden Medusa op dezelfde manier uit. Net als Medusa wordt Humbaba door de held van het verhaal onthoofd, waarna de held het hoofd als trofee mee naar huis neemt. Bovendien woont Humbaba in het Cederwoud, aan het westelijke uiteinde van de toen bekende wereld. Medusa woont op een eiland in de Atlantische Oceaan, eveneens aan het westelijke uiteinde van de toen bekende wereld.
Reliëf van Medusa op het fronton van de tempel van Artemis te Korfu (580 v. Chr.).
Foto: Dr. K. (29 augustus 2007).
Rouw om Enkidu
Het thema van een diepe vriendschapsband tussen twee mannen – een die dieper gaat dan de liefde van een man voor zijn vrouw – komt in de antieke literatuur veelvuldig voor. Bekende voorbeelden zijn de vriendschap tussen Achilles en Patroclus in de Griekse mythologie en die tussen David en Jonathan in de Bijbel. In al deze verhalen gaat één van de twee vrienden dood en is de ander ontroostbaar. De dood van de vriend is een keerpunt in het verhaal en motiveert de held tot het vervullen van zijn lotsbestemming. Interessant is ook dat zowel Gilgamesh als Achilles een uitbundige uitvaartceremonie organiseren voor hun overleden vriend. Deze overeenkomsten zijn inderdaad redelijk algemeen van aard, maar door de bewezen invloed van de Mesopotamische cultuur op de Griekse en Israëlitische culturen is ontlening goed mogelijk.
Bezoek aan Siduri
Wanneer Gilgamesh de Tuin der Goden betreedt, treft hij daar de herbergierster Siduri. Wat doet een vrouw zo alleen aan het rand van de bekende wereld? Het antwoord moet ik u schuldig blijven, maar in de Griekse mythologie komen dergelijke mysterieuze vrouwen wel vaker voor. In de Odyssee alleen al treffen we er twee: Circe en Calypso. Beide vrouwen weerhouden de held van zijn missie. Siduri geeft de held echter nog een aardig advies mee. Aangezien de mens toch niet voorbestemd is voor het eeuwige leven, kan hij maar beter het beste maken van het leven. Ze adviseert Gilgamesh goed te eten en te drinken, zich goed te kleden en zijn vrouw en kinderen lief te hebben. Dit advies is bijna letterlijk terug te vinden in het Bijbelboek Prediker.
Ark van Noach (1846).
Edward Hicks (1780-1849).
Philadelphia Museum of Art.
De Zondvloed
Alle Zondvloedlegendes van de Antieke Wereld kunnen worden herleid tot Soemerische legendes over een grootschalige overstroming die omstreeks 2900 v. Chr. het zuiden van Mesopotamië trof. In al deze legendes geldt de Zondvloed als een straf van de goden en wordt slechts één mens gewaarschuwd. Deze mens bouwt een Ark, waar hij zijn familie en exemplaren van alle dieren onderbrengt. De Zondvloedlegende in het Gilgamesh Epos en die in de Bijbel liggen echter ook binnen deze familie van Zondvloedlegendes erg dicht bij elkaar. Zo worden in beide verhalen een raaf en een duif losgelaten en landt de Ark op een berg. Deze elementen komen in de oudste Mesopotamische Zondvloedlegendes niet voor. Waarschijnlijk heeft de standaardversie van het Gilgamesh Epos een grote invloed gehad op hoe men in het Nabije Oosten van het eerste millennium v. Chr. over de Zondvloed dacht.
Khidr
Ondanks alle overeenkomsten tussen de Zondvloedlegendes, verschilt de held Utnapishtim wel degelijk van de Bijbelse Noach. Zo is Utnapishtim, anders dan Noach, onsterfelijk. Toch is hij niet onsterfelijk geboren, maar heeft hij zijn onsterfelijkheid als geschenk van de goden ontvangen. Vanwege zijn onsterfelijkheid is Utnapishtim ook een stuk mysterieuzer dan Noach. Zo woont hij op een eiland aan het einde van de wereld, op een plek waar twee zeeën samenvloeien. Wat hij daar doet is niet bekend, maar hij is bereid een zeldzame bezoeker als Gilgamesh te helpen. Hij stelt Gilgamesh op de proef, maar Gilgamesh faalt.
Khidr.
Afkomstig uit een zeventiende eeuw manuscript uit India.
Victoria and Albert Museum, Londen.
De figuur Utnapishtim doet sterk denken aan Khidr. Khidr is een mysterieus figuur van onduidelijke herkomst die in de Koran wordt genoemd. Het enige dat men van hem weet is dat hij als sterveling geboren is en dat hij op een dag nietsvermoedend van het Water des Levens heeft gedronken. Hierdoor heeft hij onsterfelijkheid verworven. In de Koran neemt Khidr Mozes, één van de grootste profeten in zowel het jodendom, het christendom en de islam, aan als leerling. Hij stelt Mozes op allerlei manieren op de proef, maar Mozes faalt telkens. Opvallend genoeg schrijft de Koran aan Khidr een hogere positie toe dan aan Mozes. Net als Utnapishtim woont Khidr aan het einde van de wereld, op een plek waar twee zeeën samenvloeien. Zijn naam is mogelijk afgeleid van Xisouthros, een Griekse verbastering van Hasisatra, wat weer een omkering is van Atrahasis, een andere naam voor Utnapishtim.
De nalatenschap van het Gilgamesh Epos
Al met al heeft het Gilgamesh Epos de antieke literatuur op vele manieren beïnvloed. Sommige ontleningen zijn evident. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer verhaallijnen voor een groot deel parallel lopen of wanneer bepaalde passages bijna letterlijk lijken te zijn overgenomen. Andere ontleningen zijn minder evident. Dit geldt vooral voor thematische overeenkomsten, zoals de vriendschap tussen Gilgamesh en Enkidu en de beschrijving van Gilgamesh als epische held. Aangezien deze overeenkomsten erg algemeen van aard zijn, is ontlening moeilijk te bewijzen. Hoe het ook zij, via de Griekse en Bijbelse literatuur hebben thema’s en motieven uit het Gilgamesh Epos ook ons, moderne westerlingen, bereikt. Op die manier leeft de Soemerische koning die rond 2600 v. Chr. over Uruk heerste voort tot op de dag van vandaag.