Blog

In mijn vorige column schreef ik hoe de Medische krijgsheren onder bescherming van de Assyrische koning steeds machtiger werden. Een krijgsheer die door de Assyrische koning werd erkend kon op diens steun rekenen wanneer zijn gezag van onderop werd betwist. Hierdoor kreeg het ‘ambt’ van stamhoofd een meer permanent karakter. Bovendien leidde de Assyrische kolonisatie tot een toename van de handel langs de Khorasan-route. De Medische krijgsheren verrijkten zich en lieten heuvelforten, heiligdommen en zuilenhallen bouwen.

Het einde van de Assyrische overheersing
Uitgaande van deze situatie kan men zich goed voorstellen dat het einde van de Assyrische overheersing verstrekkende gevolgen moet hebben gehad voor de Meden. Welke gevolgen dat precies waren is moeilijk te achterhalen. De Assyrische bronnen maken na 656 v. Chr. geen melding meer van de Meden en in het archeologisch bestand is te zien dat veel heuvelforten in deze periode worden verlaten. Waar eerst krijgsheren met hun entourage vertoefden, nemen nu herders met hun vee hun intrek. Om te achterhalen welke ontwikkelingen zich in de Duistere Periode tussen 670 en 550 v. Chr. hebben voltrokken zijn we aangewezen op een klein aantal Babylonische en Hebreeuwse bronnen en Griekse auteurs als Herodotus, die veel later schreven. Het idee dat de Meden in deze Duistere Periode een wereldrijk hebben gesticht is vooral gebaseerd op het werk van Herodotus.

Het Medische Rijk volgens Herodotus
Volgens Herodotus (1.95-1.106) waren de Meden het eerste volk dat zich losmaakte van de Assyrische overheersing. Kort daarna vervallen ze echter tot anarchie. Uiteindelijk slaagt een rechter genaamd Deioces erin zes Medische stammen onder zijn gezag te verenigen. Zijn zoon Fraortes verovert naburige koninkrijken, waaronder Perzië, en valt Assyrië binnen. Fraortes sneuvelt echter tijdens deze invasie, waarop de Scythen, die Assyrië te hulp waren gekomen, de macht overnemen in Medië. De leider van de Scythen is Madyes, zoon van Protothyes (de Bartatua die een bondgenootschap sloot met de Assyrische koning Esarhaddon). Uiteindelijk slaagt Fraortes’ zoon Cyaxares erin de Scythen te verdrijven, het Medische Rijk te herstellen en Assyrië te veroveren.

Het Medische Rijk volgens contemporaine bronnen
Dat Cyaxares een rol heeft gespeeld in de ondergang van Assyrië wordt bevestigd door Babylonische kronieken. Cyaxares zou in 614 v. Chr. de heilige stad Ashur hebben veroverd en vervolgens een bondgenootschap hebben gesloten met de Babylonische koning Nabopolassar. In 612 v. Chr. nemen de twee koningen samen de Assyrische hoofdstad Nineveh in. Na de val van Nineveh lijken de relaties tussen de Babyloniërs en de Meden te zijn bekoeld. In 593 v. Chr. voorspelt de profeet Jeremia dat de Meden Babylonië zouden binnenvallen. Hij beschrijft een coalitie van Urarteeërs, Manneeërs, Scythen en meerdere Medische koningen. Niet lang daarna – tussen 590 en 585 v. Chr. – zou Cyaxares volgens Herodotus (1.73-74) oorlog hebben gevoerd tegen het koninkrijk Lydië, in westelijk Anatolië. De Meden bleven dus in staat grote veldtochten naar verre gebieden te organiseren.

Medië als stammencoalitie
Op basis van Herodotus’ verslag is men er lange tijd vanuit gegaan dat de Meden een wereldrijk hadden gevormd dat grote delen van Iran en oostelijk Anatolië omvatte. Voor het bestaan zo’n groot rijk is echter noch in het archeologische bestand, noch in de contemporaine bronnen hard bewijs gevonden. De Nederlandse historica Heleen Sancisi-Weerdenburg (1944-2000) trok het idee van een Medisch Rijk dan ook in twijfel. Volgens haar is er geen bewijs voor het bestaan van een staatssamenleving in Iran tijdens de zogenaamde Duistere Periode. De regio zou zelfs in politiek en economisch verval geweest zijn. Als alternatief stelde Sancisi-Weerdenburg voor dat het Medische Rijk meer weg had van een stammencoalitie.

Wat is een stammencoalitie?
Een stammencoalitie komt tot stand wanneer leiders van verschillende stammen besluiten samen te werken. Vaak kiezen zij één capabele krijgsheer uit om de coalitie te leiden. Wanneer veel stammen zich bij zo’n coalitie aansluiten kan deze in korte tijd enorm groot worden en ook enorm veel schade aanrichten. De machtsverhoudingen binnen zo’n stammencoalitie zijn echter wel instabiel. Macht is niet geïnstitutionaliseerd, maar is gebaseerd op het persoonlijke charisma van de leider. Wanneer de leiders van de stammen massaal besluiten zich uit de stammencoalitie terug te trekken, of wanneer één krijgsheer de leider van de stammencoalitie naar de kroon steekt, kan zo’n stammencoalitie zo weer uiteenvallen.

De Duistere Periode
Laat ons nu zien hoe we de gebeurtenissen in de Duistere Periode in het licht van deze hypothese kunnen interpreteren. De Duistere Periode lijkt te zijn begonnen nadat de Assyriërs rond 670 v. Chr. hun grip op het Zagrosgebergte waren kwijtgeraakt. Hierdoor werden de Medische krijgsheren niet langer beschermd door de Assyrische koning en stortte ook de handel langs de Khorasan-route in. Tot overmaat van ramp werden de Medische stammen getergd door Cimmerische en Scythische rooftochten. Veel Medische koninkrijkjes zijn waarschijnlijk in de loop van de zevende eeuw v. Chr. ten onder gegaan. De koninkrijkjes van pre-Indo-Europese volken als de Manneeërs, Elippianen en Kassieten gingen eveneens ten onder, waardoor de Meden zich eenvoudiger op hun territorium konden vestigen.

De opkomst van Cyaxares
Met de ineenstorting van de traditionele machtsstructuren kwam er ruimte voor nieuwe machthebbers. De eerdergenoemde Cyaxares lijkt er als eerste in te zijn geslaagd de Medische stammen te verenigen. Mogelijk is deze stammencoalitie tot stand gekomen in een poging de Scythen (eveneens een stammencoalitie) te verslaan, zoals Herodotus suggereert. Door zijn overwinning op de Scythen kwam Cyaxares bekend te staan als een groot krijgsheer, waardoor hij later ook werd uitgekozen om de expedities tegen Assyrië en Lydië te leiden.

De stammencoalitie groeit
Na zijn indrukwekkende veldtochten tegen het eens zo gevreesde Assyrië nam Cyaxares’ invloed over naburige volken toe. Als we Jeremia mogen geloven sloten ook Urartu, Mannea en de Scythen zich aan bij zijn coalitie. Toch was er geen sprake van een gecentraliseerd wereldrijk. Zo heeft Jeremia het over ‘de koningen der Meden’ (de meervoudsvorm in de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst is in de meeste vertalingen bij wijze van hypercorrectie genegeerd), wat impliceert dat de Meden nog altijd meerdere leiders hadden.  Bovendien noemt Jeremia Urartu, Mannea en de Scythen als aparte mogendheden. Weliswaar bondgenoten, maar geen onderdanen van de Meden. De auteur van de Nabonidus Cylinder heeft het over “vele koningen die aan hun (i.e. van de Meden) zijde marcheren”.

De Perzische overname
Aan het begin van de zesde eeuw v. Chr. bestond er dus een Medische stammencoalitie die grote delen van noordelijk en westelijk Iran besloeg. De leider van deze stammencoalitie – Cyaxares – stond bovendien aan het hoofd van een bondgenootschap waartoe ook voorheen machtige koninkrijken als Urartu, Mannaea en Scythië behoorden. Dit bondgenootschap streed tegen Lydië en leefde op gespannen voet met het Babylonische Rijk. Dat dit bondgenootschap door latere auteurs voor een wereldrijk is aangezien is goed te begrijpen. De vraag die ons nu rest is: Hoe is dit Medische Rijk Perzisch geworden? Daarover schrijf ik in mijn volgende column.

Antieke wereldrijken waren vaak weinig meer dan de privéondernemingen van succesvolle krijgsheren. Zolang een krijgsheer de plaatselijke adel, geestelijkheid en bureaucratie zo ver kon krijgen zijn bevelen op te volgen, kon hij beweren over dat gebied te heersen. Deze krijgsheren waren sterk afhankelijk van de goodwill van de plaatselijke elites en de grillen van het lot. Als we de opkomst en ondergang van oude wereldrijken willen begrijpen, moeten we ons dus eerst afvragen welke factoren deze plaatselijke elites ertoe bewogen zich te onderwerpen aan één leider. Een goed voorbeeld van een antiek wereldrijk dat in een oogwenk tot stand lijkt te zijn gekomen is het Perzische Rijk.

Binnen enkele decennia verenigden de Perzen bijna het gehele Midden-Oosten in één wereldrijk. Over de voorgeschiedenis van het Perzische Rijk bestaan nog veel onduidelijkheden. Griekse bronnen stellen dat het Perzische Rijk voort bouwde op een eerder Medisch Rijk, maar voor zo’n Medisch Rijk is nooit hard bewijs gevonden. Sterker nog, de periode waarin het Medische Rijk op haar hoogtepunt zou zijn geweest valt te typeren als een Duistere Periode. Als er geen Medisch Rijk was, hoe is het Perzische Rijk dan tot stand gekomen? En wat is de rol van de Meden hierin?

Vroegste geschiedenis van de Meden
Van oorsprong waren de Meden een nomadisch herdersvolk dat op de steppe van Centraal-Azië leefde. Tegen het einde van het tweede millennium v. Chr. trokken zij het huidige Iran binnen, waar ze zich vestigden ten oosten van het Zagrosgebergte. In de vroegste Assyrische bronnen worden de Meden beschreven als een losse verzameling stammen geleid door krijgsheren. Eenmaal in Iran aangekomen gaven de Meden hun nomadische leefwijze op en vestigen ze zich in dorpen en heuvelforten.

Al sinds mensheugenis bestond er een bloeiende handel tussen de herders uit het Zagrosgebergte en de boeren uit Mesopotamië. Oorspronkelijk waren deze handelsrelaties min of meer gelijkwaardig. Toen Assyrië in de negende eeuw v. Chr. sterk verstedelijkte, nam de vraag naar grondstoffen echter toe. Omdat de Assyriërs de invoer van goederen uit het Zagrosgebergte (vlees, zuivelproducten, bont, paarden) veilig wilden stellen, organiseerden zij rooftochten naar het Zagrosgebergte. De gewenste goederen eisten ze als tribuut van de overwonnen krijgsheren.

Assyrische kolonisatie
Met de opkomst van Tiglath-Pileser III kwam het Assyrische Rijk tot bloei. Tijdens zijn regering (745-727 v. Chr.) en die van Sargon II(722-705 v. Chr.) begonnen de Assyriërs de door hen veroverde gebieden in hun rijk te incorporeren. Dit deden ze ofwel door afspraken te maken met de plaatselijke vorsten, ofwel door gouverneurs aan te stellen. De Assyriërs koloniseerden ook het Zagrosgebergte, waarschijnlijk als reactie op de expansionistische politiek van Urartu. Het Zagrosgebergte was van immens strategisch en economisch belang. De plaatselijke bevolking, waaronder ook de Meden, fokten strijdpaarden van zeer hoge kwaliteit en beheerste de handelsroute die van Mesopotamië naar Centraal-Azië leidde: de Khorasan-route.

Aangezien de Meden verdeeld waren over tientallen stammen en geen centraal gezag kenden, stelden de Assyriërs een gouverneur aan om een jaarlijks tribuut te innen. Daarnaast stichtten de Assyriërs handelsposten langs de Khorasan-route. De plicht om tribuut te betalen aan de Assyrische gouverneur, samen met de toegenomen handel langs de Khorasan-route, kwam de machtspositie van de Medische krijgsheren ten goede. Zij waren nu immers ook verantwoordelijk voor het onderhouden van een goede verstandhouding met de gouverneur, het coördineren van de (over)productie van de gewenste goederen, het heffen van tol op handelskaravanen en het herverdelen van de rijkdom.

Gevolgen van de Assyrische overheersing
De positie van de krijgsheren werd stabieler en de Medische samenleving veranderde geleidelijk aan in een gelaagde samenleving. Op archeologische sites als Nush-e Jan, Godin Tepe en Baba-Jan zijn sporen van tempels, forten, zuilenhallen en opslagkamers opgegraven. De bouw hiervan vereist vele mens-uren en een centrale planning. De verstandhouding tussen de Medische krijgsheren en de Assyrische koning bleef gedurende de hele Assyrische overheersing bijzonder goed. De Medische krijgsheren hadden hun versterkte positie immers aan de Assyriërs te danken. Tijdens de regering van Esarhaddon (681-669 v. Chr.) leverden sommige Medische krijgsheren zelfs lijfwachten voor de kroonprins Ashurbanipal.

Tijdens de Assyrische periode verspreidden de Meden zich over geheel Noordwest-Iran. Voorheen leefden de Meden vooral op de steppes ten oosten van het Zagrosgebergte. Het grootste deel van Noordwest-Iran werd bewoond door pre-Indo-Europese volken zoals de Kassieten, Mannaeërs en Ellipianen, die verspreid over verschillende kleine koninkrijkjes leefden. Gelijktijdig met de Assyrische overheersing zien we echter dat het aardewerk dat met de Meden wordt geassocieerd zich over geheel Noordwest-Iran verspreidt. Het aantal Iraanse namen in deze regio neemt ook sterk toe. Blijkbaar hadden de Meden zich tussen de pre-Indo-Europese bevolking gevestigd, met als gevolg een golf van ‘Iranisering’ in Noordwest-Iran.

De Duistere Periode van de Meden
Rond 670 v. Chr. lijkt de Assyrische overheersing in het Zagrosgebergte ten einde te zijn gekomen. Hoewel Esarhaddon (681-669 v. Chr.) nog beweerde de ‘verre Meden’ te hebben onderworpen, is dat waarschijnlijk weinig meer dan grootspraak. Uit orakelspreuken van dezelfde koning weten we dat hij vreesde voor een invasie van verschillende volken langs de noordelijke en oostelijke grenzen, waaronder Cimmeriërs, Mannaeërs, Meden en een krijgsheer met de Iraanse naam Kashtaritu. Deze onrust was mogelijk het gevolg van de Cimmerische en Scythische migraties van de vroege zevende eeuw v. Chr. Uiteindelijk sloot Esarhaddon een bondgenootschap met de Scythische koning Bartatua en keerde de rust weder. Kort daarop worden de Meden en andere volken in het Zagrosgebergte echter niet meer genoemd.

Tussen de laatste vermelding van de Meden in de Assyrische bronnen (656 v. Chr.) en de opkomst van het Perzische Rijk (550 v. Chr.) liggen meer dan honderd jaren waarin de Meden nauwelijks meer genoemd worden. Dit is vreemd, zeker wanneer men bedenkt dat het Medische Rijk dat in Griekse bronnen wordt genoemd in deze periode op haar hoogtepunt moet zijn geweest. Wat kan er in deze periode gebeurd zijn? Hoe hebben de tientallen kleine stammen zich omgevormd tot een wereldmacht die in staat was de grootste koninkrijken van die tijd te onderwerpen? Meer hierover in deel 2 van mijn serie.

Op 3 maart 2013 interviewde ik Wouter Henkelman, Associate Professor aan de École Pratique des Hautes Études. Sinds 2006 is hij met een kleine groep specialisten bezig de teksten uit het Persepolis Fortification Archive (hierna PFA) te vertalen en uit te geven. Het Persepolis Fortification Archive geeft gedetailleerde informatie over de organisatie en administratie van het Perzische rijk. Het archief was destijds inzet van een controversiële rechtszaak.

De rechtszaak
Op 4 september 1997 bliezen drie zelfmoordterroristen zichzelf op in de Ben Yehuda straat te Jeruzalem. De aanslag werd vervolgens opgeëist door Hamas. Aangezien Hamas financiële steun ontvangt van de Iraanse overheid, hebben enkele Amerikaanse overlevenden de Iraanse overheid voor het federale gerecht gesleept en smartengeld geëist. De rechter heeft de klagers gelijk gegeven, maar de Iraanse overheid is niet van plan de schadevergoeding te betalen. Om het smartengeld alsnog binnen te halen heeft de advocaat van de overlevenden, David J. Strachman, geopperd de kleitabletten van het Persepolis Fortification Archive aan de hoogste bieder te veilen. De tabletten zijn officieel in bezit van Iran maar liggen sinds 1937 in bruikleen op het Oriental Institute te Chicago. Als de tabletten geveild worden, raken ze waarschijnlijk verloren voor de wetenschap. Niet door verwaarlozing of door oorlog, maar door een Amerikaanse rechtszaak wordt dit erfgoed nu bedreigd.

Het Persepolis Fortification Archive
Het Persepolis Fortification Archive werd in maart 1933 opgegraven tussen de verdedigingsmuren van Persepolis, een paleizencomplex van de Achaemenidische koningen. Het archief bestaat uit zo’n 16.000 kleitabletten daterend uit de tijd van Darius de Grote (522-486 voor Christus), toen het Achaemenidische Rijk in volle bloei was, en maakte deel uit van de paleisadministratie. Het archief diende om de invoer, opslag en herverdeling van gewassen, vee en andere goederen in goede banen te leiden. De kleitabletten geven objectieve en gedetailleerde informatie over de werking van de economie en administratie van dit rijk. Het archief biedt een belangrijk tegenwicht aan de gekleurde en onvolledige narratieve bronnen uit de Grieks-Romeinse wereld. De kleitabletten zijn daarom van groot belang voor de bestudering van het Achaemenidische rijk.

Wouter Henkelman
Ik interviewde Wouter Henkelman over de voortgang van de rechtszaak. Henkelman, associate professor aan de École Pratique des Hautes Études, is sinds 2006 betrokken bij het ‘Persepolis Fortification Archive’ project. Samen met een selecte groep specialisten is hij bezig de tabletten te vertalen voordat ze mogelijk verloren gaan voor de wetenschap.

Hoe kan het dat een Amerikaanse rechtbank de Iraanse overheid een vonnis op kan leggen? Iran is toch een soeverein land?
De meeste landen hebben in het burgerlijk wetboek een bepaling die vreemde mogendheden soeverein verklaart.  In de VS is er bijvoorbeeld de ‘Foreign Sovereign Immunities Act’. Deze bepaling maakt het burgers vrijwel onmogelijk om vreemde staten in Amerika voor het lokale of federale gerecht te dagen. In principe was de situatie daarmee dezelfde als in andere landen.

De VS heeft echter in 1996 een antiterrorisme-wet aangenomen die rechtsgang tegen vreemde mogendheden in bepaalde gevallen wel mogelijk maakt. In 2008 werd via het inmiddels beruchte ‘Lautenberg Amendment’ op deze wet bepaald dat, mocht een veroordeelde staat in gebreke blijven bij het betalen van opgelegde strafboetes, niet alleen commerciële maar ook culturele goederen in beslag kunnen worden genomen (indien deze zich op Amerikaans grondgebied bevinden). Dit is inderdaad enigszins bedenkelijk. De eenzijdig afgekondigde universele jurisdictie en de daaruit voortvloeiende regelingen worden door andere landen, dus ook de Islamitische Republiek Iran, niet erkend.

Maakt men zich in de VS druk om de kans dat cultureel erfgoed verloren gaat?
Er is veel aandacht voor de rechtszaak in de VS, vooral omdat het juridische precedenten schept. In vergelijkbare zaken, door dezelfde groep aangespannen, heeft de rechter overigens ook in hoger beroep bepaald dat de culturele goederen niet kunnen worden toegewezen. Dit is in lijn met de politiek van het State Department. Zij zien liever geen politieke conflicten ontstaan als gevolg van burgerinitiatieven.

Is de kans dat deze kleitabletten verloren gaan nog steeds reëel?
Zelfs als ‘we’ zouden winnen, zijn we de tabletten kwijt. Iran zal de collectie direct terugvorderen, wat je Iran overigens ook niet kwalijk kunt nemen. Het zou voor ons echter wel frustrerend zijn. Hoe toegankelijk de tabletten in Teheran zullen zijn is maar zeer de vraag. Daarom heb ik inmiddels goede contacten opgebouwd in Iran.

Hoe lang kan de rechtszaak nog duren?
De hoop is dat het nog wel even duurt voordat het hoger beroep behandeld is. Misschien gaat de zaak zelfs naar het US Supreme Court. Dit geeft ons meer tijd om de teksten te vertalen en te redigeren.

Op 19 juli 2016 bepaalde het U.S. Seventh Circuit Court of Appeals dat de kleitabletten uit het Persepolis Fortification Archive niet mogen worden geveild om de overlevenden te compenseren. Hiermee zijn de kleitabletten als het goed is in veiligheid gesteld. De Iraanse overheid heeft de collectie vooralsnog niet teruggevorderd.

Op 13 november werd de archeologische site Nimrud door Iraakse regeringstroepen bevrijd. Hiermee heeft Nimrud de twijfelachtige eer de eerste plaats in Irak te zijn waar de door IS aangerichte schade nauwkeurig kan worden vastgesteld. Zoals al werd gevreesd zijn de zichtbare overblijfselen van het indrukwekkende noordwestelijke paleis van Ashurnasirpal II grotendeels verwoest. Nog schokkender is de systematische sloop van de ziggurat (tempeltoren). Oorspronkelijk was deze 61 meter hoog en tot voor kort torenden de ruïnes nog 43 meter boven het maaiveld uit. IS blijkt echter kosten noch moeite te hebben gespaard om ook deze overblijfselen met bulldozers plat te walsen.

Waarom vinden wij het erg?
Het meest schokkende aspect van dit culturele vandalisme is de systematiek die erachter schuilgaat. De systematische uitroeiing van zes miljoen joden vanwege hun etnische achtergrond schokt ons ook meer dan de dood van tientallen miljoenen soldaten op de slagvelden van de Tweede Wereldoorlog. Systematische vernietiging van mensen en erfgoed heeft vrijwel altijd een oorsprong in ideologische motieven. Een ideologie die sommige mensen en ideeën geen bestaansrecht gunt beangstigt ons, zeker als wijzelf het slachtoffer dreigen te worden. Het is dan ook interessant om te zien hoeveel westerlingen de vernietiging van oosterse oudheden verafschuwen. Blijkbaar identificeren wij ons toch in zekere mate met deze oudheden en IS begrijpt dat heel goed. Het culturele vandalisme is een symptoom van een ideologische strijd. Het is daarom van belang om beide ideologieën goed te begrijpen.

Strijd tegen afgoderij
IS beroept zich op de Koran om de vernietiging van oudheden te rechtvaardigen. In de Koran wordt afgoderij immers beschreven als een onvergeeflijke zonde en worden afgodendienaars afgeschilderd als de belangrijkste vijanden van het ware geloof. Deels is dit te verklaren door Mohammed’s eigen ervaringen met de polytheïstische Quraysh, die hem en zijn volgelingen vervolgden. Belangrijker is echter dat Mohammed zichzelf in een eeuwenoude monotheïstische traditie plaatste. Het verbod op afgoderij is immers een van de belangrijkste thema’s in de Tora. Judese koningen als Hizkia en Josia lieten al in de achtste en zevende eeuw v. Chr. godenbeelden slopen en ook de jonge Abraham zou rond 2000 v. Chr. al de godenbeelden in de winkel van zijn vader hebben stukgeslagen. Is cultureel vandalisme dan inherent aan de monotheïstische religies? Een begrijpelijke gedachtegang, maar toch zijn er enkele verschillen.

Iconoclasme of cultureel vandalisme?
In Oudtestamentische tijden geloofde men daadwerkelijk in de magische krachten van godenbeelden. Er was moed voor nodig om deze beelden te slopen. Enerzijds omdat men hiermee het volk tegen zich in het harnas joeg, anderzijds omdat men hiermee de toorn van de goden – mochten ze toch bestaan – kon opwekken. Het slopen van godenbeelden was een statement van vertrouwen in de almacht van de ene ware God. In de Vroege Middeleeuwen – de tijd van Mohammed en Bonifatius – lagen de kaarten al anders. In deze tijd hingen de meeste mensen al een monotheïstisch geloof aan en waren de overgebleven polytheïsten onderwerp van spot. Iconoclasme werd zo steeds meer een uiting van superioriteit van de monotheïsten tegenover de heidenen. Tegenwoordig gelooft echter niemand meer in godenbeelden. Waarom doet IS dan toch zoveel moeite om deze te slopen?

Het verleden als afgod?
Hoewel men niet langer heidense goden vereert, hecht men nog altijd waarde aan de culturele overblijfselen van deze heidense beschavingen. Afgoderij, zo meent IS. Westerlingen geven meer om de materiële resten van heidense beschavingen dan om de mensen die daar tegenwoordig leven. Het kan niet anders dan dat de westerlingen deze heidense beschavingen stiekem bewonderen. Het is een begrijpelijke gedachtegang, maar klopt deze ook? Waarom zijn wij eigenlijk geïnteresseerd in het (heidense) verleden? De interesse in de geschiedenis lijkt te zijn ontstaan in het Europa van de negentiende eeuw. De westerse beschaving had de hele wereld veroverd en leek aan het eindpunt te staan van de menselijke culturele evolutie. Juist hierdoor kreeg men de behoefte om de huidige beschaving in een bredere context te plaatsen.

Het nut van de geschiedenis
Het definiëren van de eigen identiteit lijkt altijd de belangrijkste drijfveer te zijn geweest achter geschiedkundig onderzoek. Of we nu het verleden van ons eigen volk willen verheerlijken of een andere cultuur willen begrijpen, de vragen die wij onszelf stellen over het verleden komen voort uit een zoektocht naar onszelf. Ons verlangen om meer te leren over het verleden – ook over beschavingen die weinig met ons gemeen hebben – zegt veel over ons als beschaving. We zien in dat onze cultuur niet eeuwig en absoluut is en dat verrijkt onze kijk op het leven. IS, daarentegen, probeert het onwelgevallige verleden uit te wissen, in een vergeefse poging de nieuwsgierigheid van de mens in te dammen. Dat is het verschil tussen IS en ons.

In mijn vorige columns heb ik de Arameeërs al enkele malen genoemd. Deze losse groep herdersstammen afkomstig uit het huidige Syrië verspreidde zich tussen 1100 en 600 v. Chr. over het gehele Nabije Oosten. Als gevolg hiervan werd hun taal de voertaal van de regio. Dankzij de belangrijke positie van het Aramees ontstond in het Nabije Oosten een soort overkoepelende Aramese etniciteit waar bijna alle Semitische volken van de regio in op leken te gaan. Hoe is deze overkoepelende etniciteit ontstaan? Een lesje etnische identiteit in de Oudheid…

Oorsprong van de Arameeërs
De naam ‘Aram’ is waarschijnlijk afgeleid van het proto-Semitische woord voor ‘hoogland’. Een geografische aanduiding dus. Het is dan ook geen verrassing dat we deze naam al vanaf het derde millennium hier en daar in inscripties aantreffen. Pas rond 1100 v. Chr. raakt de naam ‘Arameeër’ echter geassocieerd met een volk. In deze periode van grote volksverhuizingen begonnen de nomadische herders die voorheen op de Syrische steppe hadden geleefd zich te verspreiden naar de steden van Syrië en Mesopotamië. De Assyriërs noemden hen ‘Ahlamu’, wat zoveel betekent als ‘zwervers’. Een deel van deze Ahlamu – de Ahlamu van het hoogland – kwamen bekend te staan als de Arameeërs. Deze Arameeërs vestigden tussen 1100 en 800 v. Chr. enkele middelgrote koninkrijken in Syrië, waaronder Bit Adini (Beth Eden), Hamath (Hama) en Damascus. Het laatste koninkrijk was een van de grootste rivalen van het oude Israël.

Verspreiding van de Arameeërs
De Arameeërs hadden zich al voor de Nieuw-Assyrische periode over grote delen van Assyrië verspreid. De verwante Chaldeeërs hadden zich gevestigd in Babylonië. Zij leefden daar in stamverband tussen de inheemse Akkadische bevolking. Met de opkomst van het Nieuw-Assyrische Rijk in de tiende en negende eeuw v. Chr. werden de Aramese koninkrijkjes stuk voor stuk door de Assyriërs geannexeerd. Damascus viel in 732 v. Chr. als laatste. De Assyriërs hadden het gebruik om opstandige onderdanen naar andere delen van het rijk te deporteren en de Arameeërs waren nogal vaak opstandig. Zo verspreidden de Arameeërs zich over het hele Assyrische Rijk en namen ze hun taal en cultuur met zich mee. Vanwege het grote verspreidingsgebied van het Aramees werd dit al snel de taal waarin onderworpen volken onderling communiceerden. De Akkadiërs, hun taal en hun cultuur raakten steeds meer geassocieerd met de heersende elite. 

‘Aramees’ als overkoepelende etniciteit
Zolang het Nieuw-Assyrische (911-612 v. Chr.) en later het Nieuw-Babylonische Rijk (612-539 v. Chr.) bleven voortbestaan, bleef het Akkadisch de taal van de administratie. Toen de Perzen echter het Nabije Oosten veroverden, besloten zij om het Aramees als rijkstaal te hanteren. Slechts een kleine minderheid van de inwoners sprak immers Akkadisch of Perzisch. De Perzische periode (539 – 330 v. Chr.) bracht vrede en stabiliteit. Oude rivalen als Babylonië, Egypte en Lydië waren nu in één rijk bijeengebracht en de oude Aramese koninkrijkjes behoorden inmiddels tot het verre verleden. De meeste Arameeërs konden waarschijnlijk niet meer zeggen uit welk koninkrijk hun voorouders kwamen. Waarschijnlijk identificeerden zij zich in de eerste plaats als lid van een bepaalde stam of inwoner van een bepaalde stad en pas in de tweede plaats als Arameeër. Etnische scheidslijnen vervaagden en ‘Arameeër’ werd een verzamelnaam voor bijna alle Aramees sprekende groepen.

Joden als Arameeërs
Niet alle volken namen de Aramese identiteit aan. De Joden bijvoorbeeld, die ook Aramees waren gaan spreken, hielden meer dan hun buren vast aan hun tribale identiteit. Hun religie was immers gebaseerd op een verbond dat hun god – de HEER – met hun volk had gesloten. Toch lijken veel buitenstaanders de Joden als Arameeërs of als ‘Syriërs’ te hebben beschouwd. Zo heeft de Griekse geschiedschrijver Herodotus het over de Syriërs van Palestina die aan besnijdenis doen (Herodotus 2.104). ‘Syriër’ lijkt in Griekse bronnen synoniem te zijn aan ‘Arameeër’. In de late Perzische periode werd de Joodse identiteit steeds belangrijker. In deze tijd kreeg de Tora zijn huidige vorm en werd het Joodse mannen verboden een niet-Joodse vrouw te huwen.

Arabieren en Assyriërs
De Arabieren waren eveneens te onderscheiden van de Arameeërs. Zij spraken immers een andere taal en hielden er een nomadische leefwijze op na. Toch spraken ook de Arabieren Aramees wanneer zij met hun Aramese buren communiceerden en vestigden ook zij zich uiteindelijk in de steden. De vraag of ook de Assyriërs zich bleven onderscheiden van de Arameeërs is controversieel. Vanaf de Perzische periode spraken de meeste Assyriërs inderdaad Aramees, maar dat zegt niet alles. Het beste argument voor het voortbestaan van een aparte Assyrische identiteit is dat de regio gedurende de hele Oudheid bekend is blijven staan als Assyrië. Ook Griekse auteurs lijken onderscheid te hebben gemaakt tussen Syriërs (Arameeërs) en Assyriërs (Mesopotamiërs), al waren zij niet altijd even consequent hierin. Kenmerkend aan de Mesopotamische ‘Arameeërs’ is dat zij Akkadische goden bleven vereren en hun kinderen Akkadische namen gaven, al zegt ook dat natuurlijk niet alles.

De Aramese identiteit in de late Oudheid
De overkoepelende Aramese identiteit werd in de loop der eeuwen steeds sterker. Terwijl vreemde overheersers als de Grieken, Romeinen, Parthen en Perzen kwamen en gingen, bleef de Aramees sprekende autochtone bevolking zich op cultureel gebied onderscheiden. Gedurende de eerste eeuwen van onze jaartelling kreeg het christendom onder de Arameeërs veel aanhangers. De Arameeërs ontwikkelden een unieke oosterse vorm van het christendom en konden zich daardoor moeilijk vinden in de door Rome opgelegde chalcedoonseorthodoxie. Sindsdien volgen Aramees sprekende christenen veelal ofwel de nestoriaanse of de monofysische leer. De christelijke Aramese identiteit bleef ook na de komst van de islam een belangrijke rol spelen op het wereldtoneel. Lange tijd was de nestoriaanse kerk de grootste christelijke stroming ter wereld, met volgelingen tot in China. Pas met de massamoorden van Timoer Lenk rond 1400 werden de Aramese christenen gereduceerd tot een gemarginaliseerde minderheid.

Vorige week en de week daarvoor schreef ik al over de opkomst van karavaansteden in het Nabije Oosten. Rond het begin van onze jaartelling vielen grote delen van de bewoonde wereld onder het gezag van drie grote wereldrijken: het Romeinse, het Parthische en het Chinese. Hierdoor brak een periode van vrede aan en nam de langeafstandshandel een grote vlucht. Op voorheen onherbergzame plekken langs handelsroutes kwamen steden tot bloei die vanwege hun economische en strategische positie veel politieke macht konden verwerven. Een van de meest invloedrijke karavaansteden was Palmyra, gelegen in het huidige Syrië.

Palmyra voor de Romeinen
Palmyra, door de plaatselijke bevolking Tadmor genoemd, werd omstreeks 2000 v. Chr. gesticht als handelspost aan de al-Qubur oase. De oorspronkelijke inwoners waren waarschijnlijk Amorieten; West-Semitische herdersstammen die met hun kuddes over de Syrische steppes trokken en handel dreven in de oases. Rond 1100 v. Chr. verschenen de Arameeërs in de regio, die qua taal en levenswijze weinig van de Amorieten verschilden. In deze periode was Palmyra nog niet erg belangrijk. Weinig handelaren trokken rechtstreeks door de woestijn. De meesten gaven de voorkeur aan een route door Noord-Syrië, langs de voet van het Taurusgebergte. Met de opkomst van de Arabische specerijenhandel werd Palmyra iets belangrijker. Meestal had de stad een semi-autonome status binnen de wereldrijken die haar overheersten, maar veel politieke macht had de stad niet.

Palmyra komt tot bloei
Toen de Romeinen in 64 v. Chr. Syrië veroverden, bleef Palmyra onafhankelijk. Pas in 14 n. Chr. dwong keizer Tiberius de stad tot het betalen van tribuut. Los van deze verplichting bleef de stad grotendeels autonoom. In de eerste eeuw n. Chr. kwam Palmyra tot bloei dankzij een langdurige vrede tussen de Romeinen en de Parthen. In deze tijd werden veel monumentale bouwwerken opgericht. Toen de Romeinen in 106 de stad Petra innamen en het Nabatese handelsimperium ten val brachten, werd Palmyra de belangrijkste karavaanstad van de Levant. De Palmyreners stichtten nu ook handelsposten langs de wegen die naar hun stad leidden en versterkten deze met garnizoenen van hun eigen soldaten. Hierdoor werd Palmyra ook op militair gebied belangrijk. Vanwege het strategische belang van Palmyra kreeg de stad onder Septimius Severus (r. 193-211) de status van coloniatoegewezen.

Palmyra in vogelvlucht
Wie rond 200 vanuit westelijk richting Palmyra benaderde, zou buiten de stadsmuren allereerst tientallen monumentale graftorens zien liggen. Eenmaal binnen de muren zou zijn oog meteen vallen op de tempel van de Arabische moedergodin Allat. Vervolgens zou hij de 1100 meter lange zuilengalerij betreden die van west naar oost loopt. Aan weerszijden van deze zuilengalerij lagen de woondistricten. Na ongeveer een halve kilometer zou onze reiziger links op enige afstand de tempel van de Aramese hemelgod Baäl Shamin zien liggen en aan de rechterkant de stadskern, met het centrale marktplein, het senaatsgebouw, een Grieks theater en een tempel van de Mesopotamische wijsheidsgod Nabu. Tot slot zou hij uitkomen bij de tempel van Bel, de Babylonische oppergod. Opvallend aan alle tempels in Palmyra is dat ze weliswaar grotendeels in Grieks-Romeinse stijl zijn uitgevoerd – met zuilen en driehoekige daken – maar dat er ook Mesopotamische elementen in verwerkt zijn, zoals een stevige buitenmuur, een ruime binnenplaats en driehoekige kantelen.

Odaenathus tegen de Perzen
Vanwege het toegenomen strategische belang van Palmyra bepaalde keizer Septimius Severus dat de stad zou worden geregeerd door onderkoningen. Een van deze onderkoningen was Odaenathus (r. 260-267). Odaenathus leefde in een tijd dat het Romeinse Rijk een grote crisis doormaakte. De zogenaamde soldatenkeizers volgden elkaar in rap tempo op en streden vooral tegen elkaar. De Perzen onder de Sasanidische dynastie maakten hier dankbaar gebruik van. Ze heroverden grote delen van Mesopotamië en in 260 slaagden ze er zelfs in de Romeinse keizer Valerianus gevangen te nemen. Daarop brak een grootschalige burgeroorlog uit. In Syrië stonden verschillende troonpretendenten op, maar Odaenathus bleef trouw aan Valerianus’ zoon Gallienus. In diens naam dreef Odaenathus de Perzen terug en versloeg hij de troonpretendenten. Als dank schonk Gallienus hem de titel ‘gouverneur van het gehele oosten’, wat erop neer kwam dat hij de facto over de oostelijke delen van het rijk zou regeren.

Zenobia’s imperium
In 267 kwam Odaenathus onder verdachte omstandigheden om het leven. Zijn eenjarige zoon Vabalathus werd uitgeroepen tot zijn opvolger, maar intussen zou zijn vrouw Zenobia als regentes over Palmyra regeren. In de jaren daarop werd het Romeinse Rijk opnieuw geteisterd door burgeroorlogen. Zenobia greep deze kans aan om haar macht in de Levant, Egypte en Anatolië te consolideren. Dit deed ze voornamelijk door afspraken de maken met de plaatselijke machthebbers en door vermeende rebellen tegen het Romeinse gezag uit te schakelen. Hoewel Zenobia officieel nog steeds ondergeschikt was aan het Romeinse Rijk, heerste ze de facto over haar eigen imperium. De Romeinen zagen dit met lede ogen aan. Toen Zenobia de keizerstitel ‘Augusta’ aannam was de maat echter vol. In 272 marcheerde de nieuwe keizer Aurelianus met zijn hele leger via Egypte naar Syrië om Zenobia uit te schakelen. Zenobia werd gevangen genomen en naar Rome gebracht, waar ze naar alle waarschijnlijkheid snel weer in vrijheid werd gesteld.

Palmyra na Zenobia
In 273, een jaar na de val van Zenobia’s imperium, kwam de Palmyreense bevolking in opstand tegen de Romeinen. Aurelianus sloeg de opstand hard neer en liet de stad verwoesten. Niet veel later werd de stad door keizer Diocletianus (r. 284-305) herbouwd en versterkt met een legerkamp en een nog stevigere stadsmuur. Palmyra werd echter nooit meer zo belangrijk als voorheen. Desondanks bleef de stad voortbestaan tot aan de verwoesting door Timoer Lenk in 1400. Ook daarna nog bleven mensen tussen de ruïnes wonen, totdat deze in 1932 in gebruik werden genomen als toeristische attractie. Voordat IS in mei 2015 de archeologische site innam, was Palmyra was een van de populairste toeristische trekpleisters van Syrië. IS heeft sindsdien enkele graftorens en de tempels van Bel en Baäl Shamin verwoest, maar de zuilengalerij staat nog grotendeels overeind. Na het ontzet van de stad in maart 2016 is men onmiddellijk begonnen met het restaureren van de archeologische site. De verwachting is dat Palmyra ook in de toekomst een toeristische trekpleister zal blijven.

Vorige week schreef ik al over de Arabische koningen van Hatra. Het door hen opgerichte koninkrijk Araba was samen met het bekendere koninkrijk Nabatea een van de eerste staten die als ‘Arabisch’ te typeren zijn. Hoewel nomadische Arabieren al vanaf de negende eeuw v. Chr. in het Nabije Oosten aanwezig waren, lijken ze pas in de Parthische periode soevereine staten te zijn gaan vormen. Hoe is dit te verklaren?

Oorsprong van de Arabieren
Tussen 2200 en 1800 v. Chr. werd de Levant getroffen door een langdurige droogte. Akkerbouw werd steeds minder rendabel en steeds meer inwoners van de Levant besloten zich in stamverband te organiseren en over te gaan op een nomadische leefwijze. Met hun kleinvee trokken deze stammen over de steppes aan de rand van de Arabische woestijn. Sommige van deze nomadische stammen vielen Mesopotamië binnen, waar ze bekend kwamen te staan als de Amorieten. Andere stammen trokken zuidwaarts, langs de kust van de Rode Zee. De stammen die zuidwaarts trokken raakten geïsoleerd van hun verwanten in de Levant en gingen Centraal Semitische talen spreken. Zij waren de voorouders van de Arabieren.

Levenswijze van de Arabieren
De meeste Arabieren leefden in tijdelijke tentenkampen. Sommigen vestigden zich echter in permanente nederzettingen bij oases, waar ze extensieve akkerbouw beoefenden. In deze oasenederzettingen leefden soms wel duizenden mensen bij elkaar en werd ook veel handel gedreven. Regelmatig kwamen de nomadische Arabieren naar de oasenederzettingen toe om voedsel, wapens en kleding van de sedentaire bevolking te kopen in ruil voor producten van de dieren uit hun kuddes. Bovendien hadden veel oasenederzettingen een regionaal heiligdom waar meerdere stammen bijeenkwamen om gemeenschappelijke goden te vereren.

Ontstaan van de Wierookhandel
Rond 1000 v. Chr. ontstonden in Jemen verschillende koninkrijkjes, waaronder Saba (het Bijbelse Sheba), Ma’in, Qataban en Hadhramaut. Let wel: dit waren geen Arabische (Centraal Semitische) koninkrijkjes, maar Zuid-Semitische koninkrijkjes die pas in de eerste eeuwen van de christelijke jaartelling gearabiseerd werden. In Jemen groeiden wierook en mirre, zeldzame aromatica die vrijwel alleen daar voorkwamen. Wierook en mirre waren geliefd om hun geur en werden vaak in rituele context gebruikt. Ze waren gewild over de gehele wereld. Ongeveer gelijktijdig met de opkomst van staatjes in Jemen werd de dromedaris gedomesticeerd, waardoor grotere afstanden door de woestijn konden worden afgelegd. Hierdoor kwam een grootschalige interregionale handel in wierook, mirre en andere specerijen op gang. In de Arabische woestijn ontstonden handelsroutes die Jemen, Mesopotamië en de Levant met elkaar verbonden. De Centraal Semitische nomadenstammen die in de oases leefden profiteerden uiteraard van deze handel.

Arabieren in de Assyrische periode
Kort na het ontstaan van de Arabische specerijenhandel worden de Arabieren voor het eerst genoemd in Assyrische bronnen. In 853 v. Chr. nam een Arabische koning genaamd Gindibu deel aan een anti-Assyrische coalitie waar ook Ben-Hadad van Damascus en Achab van Israel deel van uitmaakten. Deze Gindibu lijkt ergens in het huidige Jordanië te hebben geleefd, maar niet lang daarna duiken de Arabieren ook op in Babylonië, in de Negev en het noorden van de Sinaï. Om de Arabische handelsroutes in handen te krijgen probeerden de Assyriërs vanaf de achtste eeuw v. Chr. de Levant te onderwerpen. De Assyriërs wisten een aantal nomadische Arabische stammen te onderwerpen en dwingen hen om zich in steden te vestigen.

Arabieren in de Babylonische periode
Tegen het eind van de zevende eeuw v. Chr. verloren de Assyriërs hun grip op de Levant. Al snel probeerden de Babyloniërs echter hun plaats in te nemen. De Babylonische koning Nebuchadnezzar II had er 20 jaar voor nodig om de Levant weer aan zich te onderwerpen. Juda en Jordaanse koninkrijkjes als Ammon en Moab kwamen meer dan eens tegen hem in opstand, totdat Nebuchadnezzar uiteindelijk besloot deze koninkrijkjes te annexeren en de bevolking in ballingschap weg te voeren. Kort daarop vestigen de Arabieren zich tussen overgebleven Ammonieten en Moabieten in Jordanië. Een andere Babylonische koning, Nabonidus, verbleef tijdens zijn regering 10 jaar in de Arabische oasestad Tema. Hij zou alle handelsroutes tot aan Yathrib (het huidige Medina) onder zijn controle hebben gebracht.

Arabieren in de Perzische periode
Eind zesde eeuw v. Chr. veroveren de Perzen het Babylonische rijk. Ook Noord-Arabië wordt door hen overgenomen. Volgens Herodotus hadden de Arabieren een handelsmonopolie in het gebied tussen Gaza en Ienysus en hoefden ze geen schatting te betalen, maar slechts een jaarlijkse ‘schenking’ van 1000 talenten wierook aan de Perzische koning te doen. Deze grote hoeveelheid (30.300 kg) doet echter vermoeden dat het hier wel degelijk om schatting ging. Onder de Perzen was er een ‘koning van de Arabieren’ wiens taak het was de wierook voor de ‘schenking’ te verzamelen. In deze functie had hij waarschijnlijk de controle over de handelsroutes tussen Gaza en noordelijk Arabië. Ook delen van Egypte lijken in deze tijd gearabiseerd te zijn. Herodotus kende Afrika ten oosten van de Nijl immers als Arabië. Ook het archeologische bestand lijkt een Arabische aanwezigheid ten oosten van de Nijldelta te bevestigen.

Opkomst van Arabische stamverbanden
In de Perzische periode werd het gehele Nabije Oosten in één rijk verenigd, waardoor de Arabieren zich gemakkelijk overal konden vestigen. Jordanië, Palestina en Irak raakten in deze tijd steeds meer gearabiseerd. Zolang het Perzische Rijk bleef voortbestaan konden de Arabieren leven van de handel in specerijen en vielen ze niemand lastig. Met de val dit rijk werd deze handel echter verstoord. De Arabieren zochten naar andere bronnen van inkomsten en begonnen plundertochten te organiseren naar Irak, Jordanië en Palestina. Om hun kans op succes te vergroten verenigden de Arabieren zich in grote stamverbanden, waarvan de Nabateeërs uiteindelijk de belangrijksten zouden worden. De laatstgenoemden verenigden de oasesteden van de Hidjaz en Jordanië onder hun gezag en kwamen zo te heersen over de belangrijkste Arabische handelsroutes.

Ontstaan van Arabische staatssamenlevingen
Intussen streden de opvolgers van Alexander de Grote en later de Romeinen en de Parthen om de heerschappij van het Nabije Oosten. Pas rond het begin van de christelijke jaartelling ontstond er een zekere machtsbalans waarbij de Levant in handen kwam van de Romeinen en Mesopotamië in handen van de Parthen. De vrede was wedergekeerd en de handel bloeide weer op. De Arabische stamverbanden, die nu het merendeel van de karavaansteden in handen hadden, profiteerden hiervan. Ze bouwden bloeiende handelsimperia op waarmee ze definitief hun stempel drukten op het Oude Nabije Oosten.

Afgelopen zondag is de coalitie van Iraakse regeringstroepen en de Koerdische Peshmerga begonnen aan een grootschalig offensief om Mosoel te bevrijden. Het nieuws komt druppelsgewijs binnen. De coalitie ligt voor op schema, verschillende dorpen in de omgeving van Mosoel zijn al bevrijd en de ruïnes van Nimrud zijn ontzet. Op het moment is er nog veel onduidelijk vanwege de oorlogsmist. Zodra de bevrijding van Mosoel is voltooid zal ik hier uiteraard een column aan wijden. Vandaag ga ik het echter hebben over Hatra.

Na de val van het Nieuw-Assyrische Rijk (744-605 v. Chr.) werd het Assyrische grondgebied grotendeels overgenomen door de Babyloniërs (626-539 v. Chr.). Later verenigden de Achaemeniden (550-330 v. Chr.) Groot-Iran, Anatolië en Centraal-Azië onder hun gezag en onderwierpen ze het Babylonische Rijk. Het Achaemenidische Rijk werd ten val gebracht door Alexander de Grote (336-323 v. Chr.), na wiens dood het Nabije Oosten verdeeld raakte onder verschillende Macedonische generaals. De afstammelingen van generaal Seleucus(312-141 v. Chr.) kwamen over Mesopotamië te heersen en stichtten daar verschillende Griekse steden. In 141 v. Chr. werd Mesopotamië veroverd door de Parthen, een Iraans volk afkomstig uit het huidige Turkmenistan. Zij waren de eerste Iraanse dynastie die er na de val van het Achaemenidische Rijk in slaagde Iran en Irak in één rijk te verenigen.

De Parthische periode
De Parthische periode (141 v. Chr. – 224 n. Chr.) is in vele opzichten een keerpunt in de geschiedenis van het Oude Nabije Oosten. In Mesopotamië stierven de eeuwenoude Akkadische taal en cultuur uit en in de Levant vervaagden de scheidslijnen tussen de verschillende etnische groepen. In beide regio’s kwam een soort Aramesemengcultuur op. Intussen bleef de Griekse cultuur die door de opvolgers van Alexander over het Nabije Oosten was verspreid ook na de val van deze opvolgersstaten populair onder de intellectuele elite. Op politiek gebied werd het Nabije Oosten in tweeën gedeeld door de Romeinen en de Parthen, die over respectievelijk de Levant en Mesopotamië heersten. Deze wereldmachten waren militair aan elkaar gewaagd, waardoor het meestal niet tot oorlog kwam. Deze machtsbalans had een langdurige periode van vrede en welvaart tot gevolg. 

Hatra als karavaanstad
In deze periode kwam de stad Hatra tot bloei. De stad werd mogelijk gesticht op initiatief van de Macedonische Seleuciden (321-141 v. Chr.). Gelegen in de woestijnsteppe van Noord-Irak, tussen de Eufraat en de Tigris, diende het als pleisterplaats voor karavanen die vanuit Mesopotamië naar de Levant, Anatolië of Arabië trokken. Dergelijke pleisterplaatsen – ook wel karavaansteden geheten – waren een nieuw verschijnsel. Voorheen kwamen steden meestal op een natuurlijke manier tot stand langs rivieren of aan zeeën. Bij Hatra was dat niet het geval. Deze stad lijkt bewust te zijn gesticht in een gebied dat niet al te vruchtbaar was, met als enige doel de langeafstandshandel te bevorderen. Deze had een flinke boost gekregen sinds de Chinezen handelscontacten hadden aangeknoopt met de Parthen en zo de Zijderoute hadden geopend. Uiteraard vereiste het stichten en economisch rendabel houden van dergelijke karavaansteden ook nieuwe planologische vaardigheden.

Hatra als ontmoetingsplaats van culturen
In Hatra woonden verschillende etnische groepen naast elkaar. Hoewel de stad was gesticht door de Macedonische Seleuciden en later tot bloei kwam onder de Iraanse Parthen, werd de stad voornamelijk bevolkt door een Aramees sprekende bevolking. Een deel van deze ‘Arameeërs’ identificeerde zich mogelijk nog als Assyriër. In de stad woonden ook Arabieren en in de loop van de eerste en tweede eeuw n. Chr. lijken zij de macht in de stad te hebben overgenomen. De Arabische koningen van Hatra stichtten het zogenaamde ‘koninkrijk Araba’, dat als cliëntstaat van het Parthische Rijk een zekere autonomie kende. De culturele diversiteit in Hatra wordt goed geïllustreerd door de goden die er vereerd werden: van Akkadische goden als Ashur, Nergal en Šamaš tot Aramese goden als Atargatis en Baal-Shamayn en van de Griekse god Hermes tot de Arabische godin Allat.

Hatra als bolwerk
Als karavaanstad gelegen op de grens tussen het Romeinse en Parthische Rijk was Hatra van groot strategisch belang. De stad kreeg gedurende haar bestaan meerdere malen te maken met belegeringen. Op zijn veldtocht van 116-117 n. Chr. tegen te Parthen probeerde de Romeinse keizer Trajanus de stad in te nemen, maar zonder succes. Hij bezette Mesopotamië een jaar lang, maar kon zijn veroveringen niet consolideren omdat hij de karavaansteden niet in handen had. Hetzelfde overkwam Septimus Severus in 198-199 n. Chr. Toen het Parthische Rijk in 224 n. Chr. ten val kwam verklaarden de koningen van Araba zich onafhankelijk. Pas in 241 n. Chr. wist de Sasanidischekoning Shapur I Hatra te onderwerpen. Volgens een legende viel de stad pas nadat de prinses Nadira, de dochter van de koning van Araba, verliefd werd op Shapur en de poorten voor hem opende.

Hatra na de val
Nadat Shapur Hatra had ingenomen besloot hij de stad te verwoesten. Hij zag waarschijnlijk in dat dergelijke goed verdedigbare en autonoom handelende karavaansteden een gevaar vormden voor zijn ambities tot centralisatie. Deze verwoesting was echter maar zeer ten dele geslaagd. Tot voor kort stond Hatra namelijk bekend als een van de best bewaarde karavaansteden. Veel tempels en muren stonden nog fier overeind, als getuigen van de metropool die daar eens lag. In maart 2015, ongeveer gelijktijdig met de ruïnes van Dur-Sharrukin en Kalhu, heeft IS ook de nog zichtbare ruïnes van Hatra verwoest. Mogelijk kan de exacte schade binnenkort worden vastgesteld.

De afgelopen weken heb ik zijn naam al een paar keer laten vallen. Je zou hem de Founding Father van Assyrië en Babylonië kunnen noemen. Hij was het die als eerste alle Mesopotamische stadstaten in één rijk verenigde en de Akkadische taal voor de komende 1500 jaar tot voertaal van het Nabije Oosten maakte. Met zijn legers verkende hij de grenzen van de bekende wereld en stelde zo een voorbeeld voor alle Mesopotamische koningen die na hem kwamen. Wie was deze Sargon van Akkad?

De Soemeriërs
Enkele weken geleden schreef ik al over de oorsprong van het Mesopotamische koningsideaal. Met de opkomst van de eerste stadstaten in Soemer (ca. 4000-3200 v. Chr.) kwam de macht in de handen van een hogepriester, die optrad als bemiddelaar tussen goden en mensen. Later (2900-2300 v. Chr.) werden de taken van deze hogepriester overgenomen door krijgsheren die de titel lugal (grote man) droegen. Zodoende combineerden zij militaire en sacrale functies in hun ambt. De ‘militarisering’ van het koningschap hangt samen met een toenemende rivaliteit tussen de Soemerische stadstaten en wellicht ook met de dreiging van externe invasies, door bijvoorbeeld de Elamieten en Semitische stammen.

De Semieten
Terwijl in Soemer de eerste stadstaten opkwamen, leefden op de Syrische steppes enkele semi-nomadische herdersstammen die Oost-Semitische talen spraken. Rond 3500 v. Chr. stichtten deze Oost-Semitische stammen de stad Ebla. Ebla groeide al snel uit tot een belangrijk handelsknooppunt tussen de Middellandse Zee, Mesopotamië en het Taurusgebergte en de invloed van de stad verspreidde zich over geheel Syrië. Intussen vestigden andere Oost-Semitische stammen zich rond 2900 v. Chr. in stadstaten langs de Eufraat, zoals Mari en Nagar, en zelfs in Kisj, aan de noordgrens van Soemer. De vroegste lugals van Kisj behoorden mogelijk tot deze Oost-Semitische stammen. De Oost-Semitische stammen die zich in Soemer gevestigd hadden namen de Soemerische cultuur grotendeels over, maar ze behielden hun eigen taal.

Geboorte van Sargon
Sargon van Akkad (r. 2334-2279) was een van die Oost-Semitische inwoners van Kisj. Volgens de Soemerische Koningslijst was hij de zoon van een tuinman en tevens wijnschenker van lugal Ur-Zababa van Kisj. Wijnschenker was in het oude Mesopotamië een prestigieus beroep. De wijnschenker was namelijk een vertrouweling van de koning. Tuinman was eveneens een eerzaam beroep. Het aanleggen van tuinen en parken in een woestijnklimaat vereist immers een zekere vaardigheid. Sargon was dus zeker niet van lage komaf. Volgens een latere legende had Ur-Zababa eens een droom waarin hem werd voorspeld dat Sargon hem zou afzetten. Daarop probeerde Ur-Zababa Sargon herhaaldelijk te doden, maar uiteindelijk moest hij zelf het loodje leggen. In de Nieuw-Assyrische periode ontstond een meer uitgebreide legend over Sargon, waarin hij de zoon was van een priesteres en een onbekende vader. Hij zou als baby in een mandje aan de rivier de Eufraat zijn toevertrouwd, waar hij werd gevonden door een tuinman. Deze geboortelegende van Sargon ligt waarschijnlijk aan de basis van vele latere geboortelegendes, waaronder die van Mozes, Perseus en Cyrus de Grote.

Onderwerping van Soemer
Na zijn coup tegen Ur-Zababa van Kisj verplaatste Sargon zijn hoofdstad naar Akkad en verklaarde hij de oorlog aan Lugal-Zagesi, de lugal van de stad Umma die bijna alle Soemerische stadstaten in een coalitie had verenigd. Lugal-Zagesi had de grote ommuurde stad Uruk tot zijn hoofdstad gemaakt en zich in deze stad verschanst. Sargon veroverde Uruk en nam Lugal-Zagesi gevangen. Bovendien sloopte hij de beroemde muren die nog door de legendarische koning Gilgamesjzouden zijn gebouwd. Na de val van Uruk vielen de andere Soemerische stadstaten al snel. Toen hij eenmaal de Perzische Golf had bereikt, waste hij zijn wapens in de zee. De Perzische Golf werd destijds gezien als de oostgrens van de beschaafde wereld. Vervolgens stelde Sargon Akkadisch sprekende gouverneurs aan over de Soemerische stadstaten, waarmee hij de etnische dominantie van de Akkadiërs over de Soemeriërs bewerkstelligde.

Sargon als ontdekkingsreiziger
Zoals ik al eerder aangaf had het koningschap in de periode 2900-2300 v. Chr. een meer militaristische aard gekregen. Men verwachtte van koningen dat ze te allen tijde bleven strijden tegen vijanden die hun gezag niet aanvaarden. Sargon’s onderwerping van alle Soemerische stadstaten was dus niet genoeg. Daarom verzamelde hij een leger van 5400 elitekrijgers en marcheerden hij met hen in noordwestelijke richting, om de Oost-Semitische stadstaten aan de rivier de Eufraat te onderwerpen. Hij onderwierp de stad Mari en verwoeste mogelijk ook het eerdergenoemde Ebla. Tijdens zijn reizen zou hij het Zilvergebergte (Taurusgebergte), het Cederwoud (Libanon) het eiland Kuppara (Cyprus) hebben bereikt. Het doel van deze reizen was om een reputatie als goddelijke held op te bouwen en tevens belangrijke grondstoffen als cederhout, zilver en koper in handen te krijgen. Sargon’s veldtochten waren waarschijnlijk niet veel meer dan rooftochten. In de meeste gebieden die hij onderwierp wist hij geen blijvend gezag te vestigen, behalve misschien in stadstaten langs de Eufraat en de Tigris. Sargon zou ook de Elamieten in het oosten overwonnen hebben en handelsmissies hebben georganiseerd naar Dilmun (Bahrein), Magan (Oman) and Meluhha (het Indusdal). 

Sargon’s erfenis
Ondanks zijn grootschalige veroveringen, had Sargon weinig werkelijke macht over zijn directe onderdanen. Aan het eind van zijn regering zouden alle landen dan ook tegen hem in opstand zijn gekomen. Sargon slaagde erin de opstanden de kop in te drukken en zijn rijk door te geven aan zijn zonen Rimush and Manishtushu. Sargon’s kleinzoon Naram-Sin (r. 2254-2218 v. Chr.) organiseerde opnieuw grootschalige veldtochten. Hij was een van de weinige Akkadische koningen die zichzelf als god aanduidde. Na de dood van Naram-Sin stortte het Akkadische Rijk ineen als gevolg van lange droogtes en rooftochten door de Guti. Hoewel het Akkadische Rijk niet lang heeft standgehouden, hebben de veroveringen van Sargon zo’n grote stempel gedrukt op Mesopotamië dat de Akkadische taal de Soemerische taal binnen enkele eeuwen geheel verdrong. Intussen probeerden verschillende Akkadisch sprekende koningen, waaronder die van Babylon en Ashur, Sargon’s rijk te herstellen. Deze ambitie bleef oosterse koningen inspireren tot aan de tijd van Alexander de Grote.

Wanneer men spreekt van het Assyrische Rijk, doelt men meestal op het Nieuw-Assyrische Rijk (911-605 v. Chr.). In de Nieuw-Assyrische periode slaagden de Assyriërs er voor het eerst in om overwonnen volken langere tijd onder hun gezag te houden en zo een vaste instroom van belangrijke grondstoffen veilig te stellen. De indrukwekkende hoofdsteden waar de koningen hun paleizen bouwden – Kalhu (879-706 v. Chr.), Dur-Sharrukin (706-705 v. Chr.) en Nineveh(705-612 v. Chr.) – getuigen van de macht en rijkdom van Assyrië in deze periode. Aan deze laatste bloeiperiode ging echter een lange geschiedenis vooraf.

De oorsprong van de Assyriërs
Het noorden van Irak was een van de eerste gebieden waar de landbouw uitgroeide tot belangrijkste wijze van voedselwinning. Het gebied wordt al sinds 10.000 v. Chr. bewoond en sindsdien hebben verschillende bevolkingsgroepen zich daar gevestigd. Rond 2300 v. Chr., wanneer de Akkadische koning Sargon van Akkad het noorden van Irak onderwerpt, lijken de Hurrieten de regio te domineren. Deze Hurrieten waren waarschijnlijk afkomstig uit de Kaukasus. Na Sargon’s veroveringen beginnen de Akkadiërs zich in de regio te vestigen. Zij verdrijven de Hurrieten uit de Tigrisvallei en stichten daar verschillende steden, waaronder de stad Ashur. In Ashur werd de berg- en oorlogsgod Ashur vereerd. De etymologie van de naam is niet bekend en ook is niet duidelijk of de stad vernoemd is naar de god, of de god naar de stad. Hoe het ook zij, Ashur werd al snel de nationale god van de Assyriërs. Buiten Assyrië werd Ashur nauwelijks vereerd.

De Oud-Assyrische periode (2000-1756 v. Chr.)
In het derde millennium v. Chr. was Ashur een van de vele Akkadische steden in het noorden van Irak. In deze tijd stond de regio dan ook nog niet bekend als Assyrië. Dit gebeurde pas rond 1800 v. Chr., toen de Amoriet Šamši-Adad I (r. 1809-1776 v. Chr.) in Ashur aan de macht kwam. De Amorieten waren een West-Semitisch volk uit het huidige Syrië, dat in de periode 2200-1800 v. Chr. als gevolg van een hongersnood en masse naar Mesopotamië trok en daar in meerdere steden de macht overnam. Onder Šamši-Adad brachten de Assyriërs geheel Noord-Irak onder hun gezag. Ze verrijkten zich door de handel tussen Zuid-Irak en Anatolië en stichtten handelsposten tot ver in Cappadocië. Hun macht over de handel was waarschijnlijk aanleiding voor de Babylonische koning Hammurabi(1792-1750 v. Chr.), eveneens een Amoriet, om Ashur te onderwerpen. De eeuwige vete tussen Ashur en Babylon was geboren. In de eeuwen daarop bleef Ashur zwak, al bleef het noorden van Irak wel bekend staan als Assyrië. 

Overheersing door Mitanni (ca. 1500-1365 v. Chr.)
Rond 1500 v. Chr. namen de Hurrieten opnieuw de macht over in Noord-Mesopotamië, waar zij het koninkrijk Mitanni stichtten. Interessant om te vermelden is dat de krijgerelite van Mitanni een Indo-Arische taal sprak die sterk verwant was aan het Sanskriet. Ze vereerden zelfs hindoegoden als Varuna, Indra en Mithra. De Indo-Ariërs van Mitanni voerden ook een nieuwe manier van oorlogvoeren in waarin strijdwagens centraal stonden. In de loop van de veertiende eeuw v. Chr. voerden de Assyriërs een bloedige onafhankelijkheidsstrijd tegen Mitanni, waarbij ze hun manier van oorlogvoeren overnamen. De oorlogszuchtige cultuur van de Assyriërs vindt waarschijnlijk hier zijn oorsprong.

De Midden-Assyrische periode (1365-934 v. Chr.)
Na de ineenstorting van Mitanni rond 1300 v. Chr. en het Hittitische Rijk rond 1200 v. Chr. breidden de Assyriërs opnieuw hun macht uit over geheel Noord-Mesopotamië. Onder grote oorlogskoningen als Tukulti-Ninurta I (1243-1207 v. Chr.) lukte het hen zelfs om tijdelijk Syrië en Babylonië te onderwerpen, al raakten ze die gebieden snel weer kwijt als de koning daar een paar jaar lang zijn gezicht niet had laten zien. Opnieuw lijkt het beheersen van de handel – tussen Babylonië, Anatolië, de Levant en het Zagrosgebergte – hun belangrijkste motief te zijn geweest.

De Nieuw-Assyrische periode (911-605 v. Chr.)
Na een korte dip in de tiende eeuw begint Assyrië vanaf 911 v. Chr. opnieuw haar macht uit te breiden. Al snel wordt Assyrië het machtigste koninkrijk in het Nabije Oosten. Toch neemt de politieke invloed van de stad Ashur in deze tijd af. De rijke en ambitieuze Nieuw-Assyrische koningen besluiten steeds vaker hun paleizen in andere steden te bouwen, zoals Kalhu, Dur-Sharrukin en Nineveh. De stad Ashur blijft echter belangrijk als cultusplaats van de god Ashur. Nu Assyrië over bijna de gehele beschaafde wereld heerste, werd de nationale god Ashur verheven tot machtigste god van het universum. De rol van de stad Ashur als cultusplaats voor de god die symbool stond voor de Assyrische overheersing, droeg mogelijk bij aan de beslissing van de Meden om deze stad in 614 v. Chr. met de grond gelijk te maken.

Assyrië na de val
Tussen 614 en 609 v. Chr. wordt Assyrië door de Meden en de Babyloniërs geplunderd. De grote steden worden platgebrand en de Assyriërs gaan zich in dorpen vestigen. In de daarop volgende eeuwen spelen de Assyriërs op politiek gebied geen rol van betekenis meer, al lijken ze zich wel bewust te blijven van hun identiteit. Hoewel ze inmiddels Aramees spraken, bleven ze zichzelf ‘Assyriërs’ noemen en tot in de derde eeuw n. Chr. werd de nationale god Ashur vereerd. Uiteindelijk bekeerden de Assyriërs zich tot de Nestoriaanse variant van het christendom en bleven ze als etno-religieuze groep tot op de dag van vandaag voortbestaan. De stad Ashur kende overigens een nieuwe bloeiperiode in de Parthische periode (141 v. Chr. – 224 n. Chr.) en werd tot in de dertiende eeuw n. Chr. bewoond, toen de Turks-Mongoolse krijgsheer Timoer Lenk de stad verwoeste en de bevolking uitmoordde. Sinds 2014 vallen de ruïnes van de stad onder het gezag van IS. Men vreest dat IS schade heeft toegebracht aan de ruïnes, maar dit is tot nog toe niet bevestigd.